Slika 11. Milan Vapa
ISTORIJAT KONKURSNE LOKACIJE
ISTORIJAT KONKURSNE LOKACIJE PLANIRANE ZA NOVI MUZEJ NIKOLE TESLE
Iako već više decenija objekat nekadašnje Fabrike hartije Milana Vape nije u funkciji, ova značajna zgrada zbog svojih reprezentativnih, arhitektonskih, graditeljskih i istorijskih vrednosti, proglašena je za spomenik kulture i nalazi se pod posebnom zaštitom države, kao jedan od najbolje očuvanih primera industrijske arhitekture u Beogradu i Srbiji. Iako deluje napušteno u poređenju sa okolinom koja se svakodnevno transformiše, ova velelepna zgrada i dalje ponosno stoji kao spomen na godine najvećeg privrednog uspona Beograda.
U Beogradu je industrija počela da se razvija u prvoj polovini devetnaestog veka, ali je napredovala sporo zbog političkih i ekonomskih okolnosti. Značajni napredak, ostvaruje krajem devetnaestog veka, kada su doneti prvi zakoni o industriji, izgrađena železnica i uvedena električna energija.
Ovi faktori su omogućili brži razvoj industrije, a time i uticali na urbanizaciju grada. Zato i ne čudi što su se prve fabrike u Beogradu nalazile uz železničku prugu, koja se pružala desnom obalom reke Save i Dunava i spajala srpsku prestonicu sa Austrougarskom. U to vreme, Austrougarska je bila najveći trgovinski partner Srbije, što je državu dovodilo u krajnje nepovoljan i zavisan položaj. Početkom 20. veka, odlučeno je da se pokrene opsežno ulaganje u domaće fabrike i osnaži domaća proizvodnja. Prve industrijske zone i fabrički kompleksi izgrađeni su na periferiji grada, uz važne komunikacije kao što su magistralni putevi, železnica i obale reka.
Osnivač prve fabrike hartije u Beogradu bio je Milan Vapa, poreklom iz okoline Čačka. Kako je sam isticao, u Beograd je došao 2. avgusta 1889. godine kao siromašno šumadijsko dete, u potrazi za poslom. Sudbina je htela da dobije mesto knjigovezačkog šegrta. Posle nekoliko godina šegrtovanja, put ga vodi dalje, u Peštu, gde usavršiava zanat.
Po povratku u Beograd, počinje da radi u Državnoj štampariji, sve do 1905. godine kada sa partnerima osniva radionicu za preradu hartije, kasnije registrovanu u fabriku, zbog čega je za potrebe fabrike kupio i kuću na Kosančićevom vencu. Fabrika na Kosančićevom vencu, bila je od izuzetnog značaja za razvoj srpske privrede. Počela je sa radom na Blagovesti, 25. marta 1910. godine pa sve do Prvog svetskog rata. Od osnivanja Državne štamparije 1831. godine pa do otvaranja fabrike Milana Vape, Srbija je bila primorana da uvozi hartiju iz Austrougarske. To su bile godine carinskog rata, što je dodatno praznilo hronično praznu državnu kasu.
Tokom Prvog svetskog rata, fabrika je potpuno devastirana i sve mašine su iznete. Nakon rata, sa stvaranjem nove države, javila se sve veća potreba za ubrzanim razvojem ove grane privrede. Poslovično nepokolebljiv Milan Vapa, prihvatio je i ovaj izazov. Vratio se iz Švajcarske u Beograd i otpočeo mučnu prepisku sa austrijskom vladom oko povrata mašina koje su se nalazile u Beču. Sa novcem dobijenim od odštete i kreditom dobijenim od Francusko-srpske banke, Milan je kupio novo zemljište kod železničke stanice na Senjaku i započeo izgradnju velike i moderne fabrike hartije. Kuću na Kosančićevom vencu, u kojoj se nalazila prvobitna fabrika, prodao je Ministarstvu prosvete koje je u nju uselilo Narodnu biblioteku, koja je potom srušena u bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. godine.
Fabrika hartije Milana Vape bila je prva namenski građena fabrika koja je izgrađena posle Prvog svetskog rata. Mesto za fabriku nije slučajno izabrano. Lokacija je bila saobraćajno dostupna u blizini ulice Miloša Velikog, na trasi puta koji je spajao Beograd sa Obrenovcem i nadalje Šapcem, kasnije pod imenom Topčiderski drum, a od 1930. godine nosi današnji naziv Bulevar vojvode Mišića.
Slika 12. Nekadašnji izgled današnjeg Bulevara vojvode Mišića
Slika 13. Situacija fabričkog kompleksa, 1930.
Slika 14. Fabrika hartije Milana Vape, izgled 1930.
Na mestu fabrike prethodno se nalazila parna strugara, u neposrednoj blizini je bila i Vajfertova Prva parna fabrika piva, a planirana je i izgradnja nove zgrade Državne štamparije (današnja palata BIGZ-a). Sama fabrika podignuta je uz savski železnički most, a imala je sopstvenu industrijsku železničku prugu, kej za pristajanje brodova na Savi, električni kran za istovar i utovar robe i sopstvenu pumpu za vodu. Takođe, fabrika se nalazila se u neposrednoj blizini Glavne železničke stanice na Senjaku.
Nova fabrika sa sopstvenom električnom centralom i vodovodom, započeta je u septembru 1921. godine i završena u martu 1924. godine. Sa radom prestaje početkom Drugog svetskog rata.
Projekat fabrike i fabričkih postrojenja uradio je arhitekta Karl Haniš (Karl Hanisch), specijalista za industrijsku gradnju, te je fabrička zgrada sagrađena u duhu industrijskih objekata s početka prošlog veka. Unutrašnjost je projektovana planski, kako bi zadovoljila proces proizvodnje i skladištenje hartije. U okviru objekata nalazio se biro vlasnika, kuhinja, trpezarija, radnička ambulanta i sobe za odmor. Takođe u prostranoj unutrašnjosti nalazila su se i odeljenja za mašinsku proizvodnju hartije, sortiranje i pakovanje, preradu sirovina, sala za hlađenje, sečenje, magacin za smeštanje gotove robe, laboratorija, kotlarnica, električna centrala. Sva odeljenja bila su opremljena najmodernijim nemačkim mašinama. Površina fabričke zgrade, kao i izuzetna opremljenost svih proizvodnih pogona svrstale su Vapinu fabriku u najveće fabrike toga vremena u Srbiji, koja je proizvodila finu hartiju za pisanje, štampanje i crtanje, trgovačku i katastarsku hartiju, hartiju za pakovanje, mašinsku hartiju, fini luksuzni i novinski papir.
Fabrika Milana Vape značajna je po tome što je ona prva namenski građena fabrika koja je pune tri decenije bila i jedina fabrika te vrste u Srbiji. U vreme kada je izgrađena, spadala je u red velikih i modernih industrijskih preduzeća, a strani stručnjaci su govorili da se može uporediti sa sličnim fabrikama hartije u razvijenim evropskim zemljama. Svojom urbanističkom pozicijom predstavlja materijalno svedočanstvo postojanja nekada izuzetno značajne industrijske zone grada, a reprezentativnom arhitekturom ukazuje na važnost i značaj koji je pridavan oblikovanju objekata industrije koji su u razvoju i u ukupnoj slici grada ostavili veliki trag.
Tokom Drugog svetskog rata, fabrika je povremeno radila. Nakon rata počela je obnova zgrade oštećene tokom bombardovanja 1944. godine, dok su mašine ostale gotovo neoštećene. Nakon rata fabrika je nacionalizovana i nastavljena je proizvodnja pod nazivom „Beograd”. Tokom pedesetih godina, fabrika prestaje sa radom i proizvodnja hartije se izmešta na opštinu Palilula, na Ada Huju (danas Fabrika hartije Beograd). Po iseljenju fabrike, zgrada je prenamenjena za potrebe preduzeća za međunarodnu špediciju i javna skladišta „Jugošped”, čiji naziv se i danas može videti na krovu objekta.
Po iseljenju „Jugošped-a”, objekat se koristi kao magacinski prostor, atelje za mlade muzičare i umetnike i dr. Spoljašnji izgled zgrade zadržao je svoj originalni autorski izraz. Međutim, enterijer je tokom godina prilagođavan različitim potrebama, pa više ne odražava autentično stanje kao spoljašnjost.
Arhivska grafička dokumentacija fabrike hartije Milana Vape, data je u Pratećoj konkursnoj dokumentaciji: I Informaciona dokumentacija, 01 Arhivska grafička dokumentacija FHMV